Toprak, Dünya'nın düzeninin devamlılığını sağlayan bir bütün olarak düşünülebilir. Çok eski çağlarda insanoğlu tamamen toprağa bel bağlayıp toprak sayesinde doğada hayatta kalabilmişlerdir. Peki biz toprağın neden oluştuğunu hiç merak ettik mi? İşte bazen bu kadar temel bir soruyu bile sormuyoruz. Bugün Bilim Ayısı'nda toprağın yapısını ve nasıl oluştuğunu sizlere anlatıyoruz.
Herhangi bir toprak profiline bakıldığında en yukarıdan en alta doğru fiziksel ve kimyasal özelliklerin değişime uğradığı görülür. Topraktaki bu değişmelerden yola çıkılarak topraklar ayırt edilir ve sınıflandırmalar yapılır. Standart bir toprak profiline bakıldığı zaman en üstten en alta doğru sırasıyla A, B, C ve D katmanları (horizonları) gözlemlenir.
A Katmanı
Organik yapılı bileşenlerin toprakta ayrıştırılıp toprağın yapısına girmesi sonucu toprak renginin koyu olduğu ve yıkanma olayının meydana geldiği katmandır. Yıkanmayı açıklayacak olursak, fazla yağan yağmurun toprağı hep nemli yapması ve böylece toprağın tutuculuğunun azalmasıdır. İşte bu nedenle de toprağın en dış katmanında da humus ve kil gibi diğer maddeler bir kısmı topraktan taşınıp uzaklaşırılmıştır. Bu horizonda gerçekleşen çözülme ve ayrışma olayları sonucu toprak gelişme evrelerinin hepsini tamamlamıştır.
Bu katman birçok organizmanın hayatını kolaylıkla sürdürdüğü katmandır. Bitki ve diğer çeşit çeşit canlının kalıntılarının toprağın yapısına karışması sonucunda humus açısından son derece zengindir. Tarımda ürünler bu horizonda yetiştirilir.
B Katmanı
Bu katta toprak oluşumu devam eder. Az önce anlattığımız A katmanından aşağıya doğru sızan suların beraberinde getirdiği kil, demir, tuz gibi organik ve inorganik bileşenler bu katta birikir.
C Katmanı
Ana taşı meydana getiren taşların küçük küçük parçalar şeklinde yer kapladığı katmandır.
D Katmanı
En altta ana taştan meydana gelen katmandır.
Taşların çözülmesinde taşların cinsi, havadaki gazlar, su, sıcaklık farkı ve başta bakteriler olmak üzere diğer organizmalar rol oynar. Taşların çözülmesi iki şekilde meydana gelir. Şimdi gelin bunları anlatalım.
1- Fiziksel (Mekanik) Çözülme
Taşların kimyasal yapısında herhangi bir kimyasal değişim fiziksel olarak parçalara ayrılıp ufalanması olayıdır. Fiziksel parçalanmada en büyük rolü oynayan unsur sıcaklık farkıdır. Dünya'nın günlük hareketinin etkisiyle gece gündüz ardalanır ve gece-gündüz döngüsü oluşur. Gündüz ısınan kayalar genleşir, gece sıcaklığın azalmasıyla büzülüp daralır. İşte böylece taşta parçalanmalar ve çatlamalar oluşur. Bahsettiğimiz fiziksel çözünme olayı, günlük sıcaklık farkının en fazla olduğu çöl, karasal, step (ılıman karasal), tundra iklimlerinin görüldüğü yerlerde çok daha yaygındır.
Az da olsa etkisi olan diğer unsurlar da vardır. Yüksek ve dağlık bölgelerde gündüz eriyen kar ve buz suları, taşların o çatlaklarından içeri sızar. Gece donduklarında hacmin artması sonucu taşı içten parçalar. Buna ek olarak da taşın boşluklarına giren bitki köklerinin zaman içerisinde kalınlıkları artarak taşı fiziksel yollarla parçalar.
2- Kimyasal Çözülme
Kimyasal çözülme, taşların kimyasal yapılarının nem ve sıcaklığın etkisi ile bozulup farklı bir hal almasıdır. Sıcaklığın ve nemin yüksek olması kimyasal çözülme hızını artırır. Kimyasal çözülme sıcaklığın ve nemin dolayısıyla yağışı miktarının da yüksek olduğu Ekvatoral, Muson, Savan (Subtropikal), ılıman okyanus iklimlerinin etkilediği yerlerde yaygın olarak görülür.
3- Biyolojik Çözülme
Canlıların enzimatik tepkimeleriyle ana taşın parçalanmasıdır. Bu çözülme türü bitki örtüsünün zengin olduğu sıcak ve nemli iklim bölgelerinde sıklıkla görülür.
Toprak Oluşumu
Toprağın ana kaynağı yukarıda da anlattığımız gibi taşlardır. Taşların fiziksel ve kimyasal çözülmesiyle meydana gelen parçaların arasına bitki ve hayvan kalıntılarının ayrıştırılıp karışmasıyla toprak oluşur. Böylece toprak, içerisinde farklı mineraller, canlı organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulundurur. Toprağın kütlesinin %45'i mineral, %25'i hava, %25'i su ve %5'i organik maddelerden meydana gelmektedir.
İlk Evre
Daha önce de anlattığımız gibi fiziksel ve kimyasal çözülme gibi olayların tümü, taşları küçük parçalara ayırmaya başlar ve uzun bir süreçten sonra parçalanan taş parçaları, toprağa dönüşmeye başlar. Bu parçalanmalar sonunda kum, kil veya alüvyondan oluşmuş parçalar kalır. Bu aşamalarda toprak, henüz hayat için elverişli değildir.
İkinci Evre
Bu evre, toprak öncesi erken toprak aşamasıdır ve yosunumsu ilk yaşam belirtilerinin ortaya çıktığı dönemdir. Yosunlar, bildiğiniz üzere en ilkel bitki türlerindendir. Yani şu an toprak henüz gelişmiş bitkilerin ihtiyacını karşılamayacak düzeydedir. Toprakta yaşayan farklı bir ilkel canlı örneği olan algler azor gazını toprağa bağlarlar ve mantarlar da onlara takviye olarak inorganik mineralleri toprağa verirler. Böylece yosunlar için elverişli bir ortam sağlanır.
Yosunlar çok uzun bir yaşam süresine sahiptirler. Bu canlıların ürettikleri asitler ve farklı enzimler toprağı ve diğer taşları çok daha küçük parçalara ayırır. Bu toprak öncesi dönem canlı yaşamı için çok önemlidir. Bu evrede, bakteriler, diğer tek hücreli canlılar iş birliği yaparak mutualist (karşılıklı çıkar yani ortak bir yaşam alanı) bir yaşam oluştururlar. Meydana getirdikleri bu ortak yaşam alanı havadan çektikleri azot ve tepkimeler sonucunda veya hava olayları sonucunda ortaya çıkan suyu depolayarak yeni bitkilerin oluşmasını sağlar.
Üçüncü Evre
Bu evrede, toprağın yapısında büyük bitkiler ve köklü bitkilerin yetişmesi için gerekli boşluklar meydana gelmeye başlamıştır.
Genellikle gelişimini ilk tamamlayan bitkilerin ömrü çok uzun olmaz ama bu bitkilerin ölü kalıntıları toprakta daha sonra gelişecek bitkiler için besin kaynağı konumundadırlar. Bu döngü sonucunda humus oluşur ve toprak, bitki ve diğer canlıların yaşamı için elverişli hale gelir.
Dördüncü Evre
Gelişmiş bitkilerin ihtiyacını karşılayacak kadar gelişmiş olan toprak, oluşumunu tamamlamıştır.
Toprak Oluşumunu Etkileyen Ana Unsurlar:
1- İklim
İklim özelliklerinden etkilenip farklılık gösteren topraklara klimatik topraklar denir. Toprak üzerinde çok büyük etkiler yaratan ana iklim elemanları sıcaklık ve yağıştır. Bu iki temel unsur fiziksel ve kimyasal çözünmeyi, bitki örtüsünün gelişip büyümesini ve bu da beraberinde organik maddelerin ayrıştırılması ve topraktaki ayrıştırıcı ve diğer organizma aktivitelerini etkiler.
Örneğin, sıcaklık ve yağışın bir hayli fazla olduğu ekvatoral ve o tarz nemli tropik iklim bölgelerinde aşırı çözünme olayları ve oksitlenmeyle kalın ve kırmızı topraklar (lateritler) oluşur.
2- Bitki Örtüsü ve Özellikleri
Toprak yüzeyine düşen dal, yaprak ve ağaç meyveliyse ağacın yemişleri gibi bitki atıkları ayrıştırcı organizmaların bu atıkların içindeki organik ve diğer inorganik maddeleri ayrıştırıp toprağa karıştırması sonucunda bunları humusa dönüştürür ve toprak çok daha verimli bir hal alır.
Ayrıca bitki köklerinden dışarıya salgılanan asitlerle toprağı oluşturacak kayaçların çözülmesi işlemini biraz da olsa hızlandırır. Ayrıca bitki örtüsü, toprağın aşınmasını önleyip toprak tabakasının hep kalın olmasını sağlar. Bitki örtüsünün az olduğu veya hiç olmadığı yerlerde toprak aşınır ve toprak tabakası incelir.
3- Toprağı Oluşturacak Ana Taşın Özellikleri
Toprak oluşması için her şeyden önce taşın mekanik ya da kimyasal yollarla çözülmesi gerketiğini yukarıda söylemiştik. Bu çözülen taşların kimasal yapısı toprağın oluşumu açısından büyük ölçüde etkilidir. Mesela killi toprak bölgeleri üstünde yağış dönemlerinde şişen, kurak dönemde çatlayan killi topraklar, killi ve kireçli bölgelerde kireç miktarı fazla olan rendzina adı verilen toprak çeşidi yaygın biçimdedir.
Toprak oluşumunun ilk evrelerinde ana taşın fiziksel ve kimyasal özellikleri toprak üzerinde yüksek miktarda hissedilir. Ancak toprak oluşumunun daha sonraki evrelerinde topraktan taşınmalar olması ve organik bileşenlerin de toprağın yapısına katılmasıyla toprağın kimyasal yapısında değişimler gözlemlenir.
4- Zaman
Kalın bir toprağın oluşması için binlerce yılın geçmesi gerekir.
5- Yer şekillerinin Yükselti ve Eğim Durumu
Yükseltinin artması durumu sıcaklığın azalmasına ve belirli bir yüksekliğe kadar da buharlaşan su buharının yağış bırakmasına dolayısıyla yağışın artmasına sebep olur. Yüksekliğe bağlı olarak iklim özelliklerinde oluşan bu değişimler toprak oluşumunu da etkisi altına alır.
KAYNAK
https://www.bilgiustam.com/toprak-nedir-nasil-olusur/
http://www.guzelcicekler.com/cicek-cesitleri/toprak-cesitleri-nasil-olusur-nedir/
https://cicicee.com/toprak-nasil-olusur-nelerden-meydana-gelir/
https://bilgifenerim.com/toprak-nedirnasil-olusur/
http://toprak.tema.org.tr/web_20002_1/entitialfocus.aspx?primary_id=9015&type=1628&target=categorial1
http://www.nkfu.com/toprak-nedir-toprak-nasil-olusur/
https://www.derszamani.net/toprak-nedir-nasil-olusur.html
Toprak
Toprak, birbirinden farklı yeryüzü şekillerinin (taş, kaya vb.) fiziksel ve kimyasal ayrışması sonucu organik maddelerin karışımından oluşan ana kayaları ve aynı zamanda yeryüzünü kısmen kalınca bir katman olarak saran, içinde ve üzerinde canlı hayatına izin veren ve gevşek yapısıyla su ile hava ihtiva eden dinamik bir bütündür.
Toprak Profili ve Katmanları
Herhangi bir toprak profiline bakıldığında en yukarıdan en alta doğru fiziksel ve kimyasal özelliklerin değişime uğradığı görülür. Topraktaki bu değişmelerden yola çıkılarak topraklar ayırt edilir ve sınıflandırmalar yapılır. Standart bir toprak profiline bakıldığı zaman en üstten en alta doğru sırasıyla A, B, C ve D katmanları (horizonları) gözlemlenir.
A Katmanı
Organik yapılı bileşenlerin toprakta ayrıştırılıp toprağın yapısına girmesi sonucu toprak renginin koyu olduğu ve yıkanma olayının meydana geldiği katmandır. Yıkanmayı açıklayacak olursak, fazla yağan yağmurun toprağı hep nemli yapması ve böylece toprağın tutuculuğunun azalmasıdır. İşte bu nedenle de toprağın en dış katmanında da humus ve kil gibi diğer maddeler bir kısmı topraktan taşınıp uzaklaşırılmıştır. Bu horizonda gerçekleşen çözülme ve ayrışma olayları sonucu toprak gelişme evrelerinin hepsini tamamlamıştır.
Bu katman birçok organizmanın hayatını kolaylıkla sürdürdüğü katmandır. Bitki ve diğer çeşit çeşit canlının kalıntılarının toprağın yapısına karışması sonucunda humus açısından son derece zengindir. Tarımda ürünler bu horizonda yetiştirilir.
B Katmanı
Bu katta toprak oluşumu devam eder. Az önce anlattığımız A katmanından aşağıya doğru sızan suların beraberinde getirdiği kil, demir, tuz gibi organik ve inorganik bileşenler bu katta birikir.
C Katmanı
Ana taşı meydana getiren taşların küçük küçük parçalar şeklinde yer kapladığı katmandır.
D Katmanı
En altta ana taştan meydana gelen katmandır.
Toprak Nasıl Oluşur?
Kayalar ve diğer yeryüzü şekilleri olan taşlar, dışarıdan kendilerini etkiyen kuvvetlerin tesiriyle zaman içerisinde ufalanıp etrafa dağılırlar. Bu olay, "kaya (taş) çözülmesi" olarak adlandırılır.Taşların çözülmesinde taşların cinsi, havadaki gazlar, su, sıcaklık farkı ve başta bakteriler olmak üzere diğer organizmalar rol oynar. Taşların çözülmesi iki şekilde meydana gelir. Şimdi gelin bunları anlatalım.
1- Fiziksel (Mekanik) Çözülme
Taşların kimyasal yapısında herhangi bir kimyasal değişim fiziksel olarak parçalara ayrılıp ufalanması olayıdır. Fiziksel parçalanmada en büyük rolü oynayan unsur sıcaklık farkıdır. Dünya'nın günlük hareketinin etkisiyle gece gündüz ardalanır ve gece-gündüz döngüsü oluşur. Gündüz ısınan kayalar genleşir, gece sıcaklığın azalmasıyla büzülüp daralır. İşte böylece taşta parçalanmalar ve çatlamalar oluşur. Bahsettiğimiz fiziksel çözünme olayı, günlük sıcaklık farkının en fazla olduğu çöl, karasal, step (ılıman karasal), tundra iklimlerinin görüldüğü yerlerde çok daha yaygındır.
Az da olsa etkisi olan diğer unsurlar da vardır. Yüksek ve dağlık bölgelerde gündüz eriyen kar ve buz suları, taşların o çatlaklarından içeri sızar. Gece donduklarında hacmin artması sonucu taşı içten parçalar. Buna ek olarak da taşın boşluklarına giren bitki köklerinin zaman içerisinde kalınlıkları artarak taşı fiziksel yollarla parçalar.
2- Kimyasal Çözülme
Kimyasal çözülme, taşların kimyasal yapılarının nem ve sıcaklığın etkisi ile bozulup farklı bir hal almasıdır. Sıcaklığın ve nemin yüksek olması kimyasal çözülme hızını artırır. Kimyasal çözülme sıcaklığın ve nemin dolayısıyla yağışı miktarının da yüksek olduğu Ekvatoral, Muson, Savan (Subtropikal), ılıman okyanus iklimlerinin etkilediği yerlerde yaygın olarak görülür.
3- Biyolojik Çözülme
Canlıların enzimatik tepkimeleriyle ana taşın parçalanmasıdır. Bu çözülme türü bitki örtüsünün zengin olduğu sıcak ve nemli iklim bölgelerinde sıklıkla görülür.
Toprak Oluşumu
Toprağın ana kaynağı yukarıda da anlattığımız gibi taşlardır. Taşların fiziksel ve kimyasal çözülmesiyle meydana gelen parçaların arasına bitki ve hayvan kalıntılarının ayrıştırılıp karışmasıyla toprak oluşur. Böylece toprak, içerisinde farklı mineraller, canlı organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulundurur. Toprağın kütlesinin %45'i mineral, %25'i hava, %25'i su ve %5'i organik maddelerden meydana gelmektedir.
İlk Evre
Daha önce de anlattığımız gibi fiziksel ve kimyasal çözülme gibi olayların tümü, taşları küçük parçalara ayırmaya başlar ve uzun bir süreçten sonra parçalanan taş parçaları, toprağa dönüşmeye başlar. Bu parçalanmalar sonunda kum, kil veya alüvyondan oluşmuş parçalar kalır. Bu aşamalarda toprak, henüz hayat için elverişli değildir.
İkinci Evre
Bu evre, toprak öncesi erken toprak aşamasıdır ve yosunumsu ilk yaşam belirtilerinin ortaya çıktığı dönemdir. Yosunlar, bildiğiniz üzere en ilkel bitki türlerindendir. Yani şu an toprak henüz gelişmiş bitkilerin ihtiyacını karşılamayacak düzeydedir. Toprakta yaşayan farklı bir ilkel canlı örneği olan algler azor gazını toprağa bağlarlar ve mantarlar da onlara takviye olarak inorganik mineralleri toprağa verirler. Böylece yosunlar için elverişli bir ortam sağlanır.
Yosunlar çok uzun bir yaşam süresine sahiptirler. Bu canlıların ürettikleri asitler ve farklı enzimler toprağı ve diğer taşları çok daha küçük parçalara ayırır. Bu toprak öncesi dönem canlı yaşamı için çok önemlidir. Bu evrede, bakteriler, diğer tek hücreli canlılar iş birliği yaparak mutualist (karşılıklı çıkar yani ortak bir yaşam alanı) bir yaşam oluştururlar. Meydana getirdikleri bu ortak yaşam alanı havadan çektikleri azot ve tepkimeler sonucunda veya hava olayları sonucunda ortaya çıkan suyu depolayarak yeni bitkilerin oluşmasını sağlar.
Üçüncü Evre
Bu evrede, toprağın yapısında büyük bitkiler ve köklü bitkilerin yetişmesi için gerekli boşluklar meydana gelmeye başlamıştır.
Genellikle gelişimini ilk tamamlayan bitkilerin ömrü çok uzun olmaz ama bu bitkilerin ölü kalıntıları toprakta daha sonra gelişecek bitkiler için besin kaynağı konumundadırlar. Bu döngü sonucunda humus oluşur ve toprak, bitki ve diğer canlıların yaşamı için elverişli hale gelir.
Dördüncü Evre
Gelişmiş bitkilerin ihtiyacını karşılayacak kadar gelişmiş olan toprak, oluşumunu tamamlamıştır.
Toprak Oluşumunu Etkileyen Ana Unsurlar:
1- İklim
İklim özelliklerinden etkilenip farklılık gösteren topraklara klimatik topraklar denir. Toprak üzerinde çok büyük etkiler yaratan ana iklim elemanları sıcaklık ve yağıştır. Bu iki temel unsur fiziksel ve kimyasal çözünmeyi, bitki örtüsünün gelişip büyümesini ve bu da beraberinde organik maddelerin ayrıştırılması ve topraktaki ayrıştırıcı ve diğer organizma aktivitelerini etkiler.
Örneğin, sıcaklık ve yağışın bir hayli fazla olduğu ekvatoral ve o tarz nemli tropik iklim bölgelerinde aşırı çözünme olayları ve oksitlenmeyle kalın ve kırmızı topraklar (lateritler) oluşur.
2- Bitki Örtüsü ve Özellikleri
Toprak yüzeyine düşen dal, yaprak ve ağaç meyveliyse ağacın yemişleri gibi bitki atıkları ayrıştırcı organizmaların bu atıkların içindeki organik ve diğer inorganik maddeleri ayrıştırıp toprağa karıştırması sonucunda bunları humusa dönüştürür ve toprak çok daha verimli bir hal alır.
Ayrıca bitki köklerinden dışarıya salgılanan asitlerle toprağı oluşturacak kayaçların çözülmesi işlemini biraz da olsa hızlandırır. Ayrıca bitki örtüsü, toprağın aşınmasını önleyip toprak tabakasının hep kalın olmasını sağlar. Bitki örtüsünün az olduğu veya hiç olmadığı yerlerde toprak aşınır ve toprak tabakası incelir.
3- Toprağı Oluşturacak Ana Taşın Özellikleri
Toprak oluşması için her şeyden önce taşın mekanik ya da kimyasal yollarla çözülmesi gerketiğini yukarıda söylemiştik. Bu çözülen taşların kimasal yapısı toprağın oluşumu açısından büyük ölçüde etkilidir. Mesela killi toprak bölgeleri üstünde yağış dönemlerinde şişen, kurak dönemde çatlayan killi topraklar, killi ve kireçli bölgelerde kireç miktarı fazla olan rendzina adı verilen toprak çeşidi yaygın biçimdedir.
Toprak oluşumunun ilk evrelerinde ana taşın fiziksel ve kimyasal özellikleri toprak üzerinde yüksek miktarda hissedilir. Ancak toprak oluşumunun daha sonraki evrelerinde topraktan taşınmalar olması ve organik bileşenlerin de toprağın yapısına katılmasıyla toprağın kimyasal yapısında değişimler gözlemlenir.
4- Zaman
Kalın bir toprağın oluşması için binlerce yılın geçmesi gerekir.
5- Yer şekillerinin Yükselti ve Eğim Durumu
Yükseltinin artması durumu sıcaklığın azalmasına ve belirli bir yüksekliğe kadar da buharlaşan su buharının yağış bırakmasına dolayısıyla yağışın artmasına sebep olur. Yüksekliğe bağlı olarak iklim özelliklerinde oluşan bu değişimler toprak oluşumunu da etkisi altına alır.
Özet
- Toprak, birbirinden farklı yeryüzü şekillerinin (taş,kaya vb.) fiziksel ve kimyasal ayrışması sonucu organik maddelerin karışımından oluşan ana kayaları ve aynı zamanda yeryüzünü kısmen kalınca bir katman olarak saran, içinde ve üzerinde canlı hayatına izin veren ve gevşek yapısıyla su ile hava ihtiva eden dinamik bir bütündür.
- Toprak, genellikle fiziksel ve kimyasal çözünmeyle taşların parçalanması sonucunda oluşur. Fakat bu o kadar kolay bir süreç değildir. Bunun için binlerce yılın geçmesi gerekir. Tabii bu süreyi kısaltan veya uzatan birçok etmen vardır. Bunların arasından etkili olanlar iklim özellikleri ve yükseltidir.
- Toprak dediğimiz bütün A, B, C ve D adında 4 katmandan oluşur. Bu katmanların her birinin farklı özelliği vardır.
KAYNAK
https://www.bilgiustam.com/toprak-nedir-nasil-olusur/
http://www.guzelcicekler.com/cicek-cesitleri/toprak-cesitleri-nasil-olusur-nedir/
https://cicicee.com/toprak-nasil-olusur-nelerden-meydana-gelir/
https://bilgifenerim.com/toprak-nedirnasil-olusur/
http://toprak.tema.org.tr/web_20002_1/entitialfocus.aspx?primary_id=9015&type=1628&target=categorial1
http://www.nkfu.com/toprak-nedir-toprak-nasil-olusur/
https://www.derszamani.net/toprak-nedir-nasil-olusur.html
Yorumlar
Yorum Gönder